ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΩΝ-ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΕΣ, ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΕΣ, ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ, ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

 Εισήγηση Κώστας Οικονομόπουλος

στην ημερίδα του Κινήματος Δημοκρατών Σοσιαλιστών για την Κοινωνική Οικονομία

Φίλες & Φίλοι

Αντίληψη του Περιβάλλοντος

Πριν πω οτιδήποτε για κοινωνική οικονομία και κοινωνική επιχειρηματικότητα θα ήθελα να καταγράψω  τέσσερα (4) για μένα δεδομένα, αναφορικά με το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον της Ελλάδας του 2017, στο οποίο η κοινωνική οικονομία και επιχειρηματικότητα καλούνται να αναπτυχθούν.

Δεδομένο 1:  Ο Δημόσιος τομέας στην Ελλάδα έχει πτωχεύσει τόσο οικονομικά όσο και διαχειριστικά. Οι αδυναμίες του ομολογούνται πλέον τόσο από τους πολιτικούς προϊσταμένους, όσο και από τα στελέχη της δημόσιας διοίκησης. Αυτό που δεν ομολογείται είναι η προσπάθεια του να συνεχίσει να ασκεί ασφυκτικό έλεγχο κυρίως σε ότι αφορά την κατανομή και διαχείριση των πόρων (εθνικών και ευρωπαϊκών).

Δεδομένο 2:  Ο Ιδιωτικός τομέας έχει χάσει κάθε επενδυτική δυναμική λόγω έλλειψης ιδίων ή και δανεικών κεφαλαίων. Τα όποια λίγα κεφάλαια υπάρχουν αναζητούν πιο φιλικούς επενδυτικούς προορισμούς ή επιλέγουν να μην κάνουν παραγωγικές επενδύσεις, στρεφόμενοι κυρίως σε χρηματοοικονομικά προϊόντα.

Δεδομένο 3:  Η «Ορθολογική» διέξοδος του παραγωγικού ανθρώπινου δυναμικού, δυστυχώς, είναι α) Φυγή στο Εξωτερικό β) Πρόσδεση με έμμεσο ή άμεσο τρόπο στο Δημόσιο γνωρίζοντας ότι αυτό θα είναι το τελευταίο που θα καταρρεύσει.

Δεδομένο 4:  Η κοινωνική οικονομία γίνεται αντιληπτή σε μεγάλο βαθμό από την ελληνική κοινωνία αλλά και από αρκετούς διαμορφωτές της κοινής γνώμης ως «γραφικότητα».

Η πτώχευση εργαζομένων & εργοδοτών

Προσερχόμενος σε μια εκδήλωση στη Χαλκίδα για την κοινωνική οικονομία συνάντησα μια συγκέντρωση του Π.Α.Μ.Ε. στην οποία οι συμμετέχοντες διαμαρτύρονταν για το κλείσιμο κάποιων εργοστασίων της περιοχής. Ένα από τα βασικά συνθήματα που ακούγονταν ήταν και το «Εργάτη μπορείς χωρίς αφεντικά». Δεν ξέρω αν ο εργάτης μπορεί χωρίς αφεντικά, ξέρω όμως ότι τα  «αφεντικά» μας τελείωσαν. Στην Ελλάδα της σχεδόν δεκαετούς κρίσης ζούμε την πτώχευση τόσο των εργαζομένων όσο και των εργοδοτών. Δεν ξέρω λοιπόν αν ο εργάτης / εργαζόμενος μπορεί να τα καταφέρει χωρίς αφεντικά αλλά μάλλον δεν του έχει μείνει και άλλη επιλογή.

Η ανάπτυξη λοιπόν συνεργατικών επιχειρηματικών σχημάτων φαντάζει πλέον στις μέρες μας ίσως η μόνη επιλογή. Για αυτό ίσως και η κοινωνική οικονομία έχει αναδειχθεί στο δημόσιο διάλογο τα τελευταία χρόνια καθώς ένα από τα βασικά της προτάγματα είναι η συνεργατικότητα. Παράλληλα μέσα από την κοινωνική καινοτομία καλείται να επιλύσει σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Δημιουργεί δηλαδή θέσεις εργασίας (κοινωνική επιχειρηματικότητα) και ταυτόχρονα παράγει κοινωνικό όφελος (σχέση win-win).

Εκτιμώντας ότι το μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι η ανεργία, νομίζω ότι πρέπει να είμαστε δεκτικοί στο να υποστηρίξουμε οποιαδήποτε δράση – πρωτοβουλία δημιουργεί βιώσιμες και παραγωγικές θέσεις εργασίας, αποδεχόμενοι έστω και μια διασταλτική ερμηνεία της κοινωνικής οικονομίας. Είναι προφανές ότι δεν ανήκω στους «Ταλιμπάν» της Κοινωνικής Οικονομίας. Δεν την θεωρώ αυτοσκοπό και φυσικά ούτε πανάκεια. Πιστεύω όμως ότι σε μια κρίση όπως αυτή που βιώνουμε πρέπει να αξιοποιήσουμε ότι εργαλείο και μέσο διαθέτουμε.

Η Κοινωνία των Πολιτών και το Κοινωνικό Κεφάλαιο

Η κοινωνική οικονομία και ο συνεργατισμός δεν μπορούν να σταθούν από μόνοι τους ούτε να βασιστούν σε κάποια μεμονωμένα πρόσωπα και πολιτικές. Απαιτούν ένα στήριγμα πάνω στο οποίο να χτίσουν. Ένα τέτοιο στήριγμα είναι η κοινωνία των πολιτών και το κοινωνικό κεφάλαιο.

Το υποστηρίζουμε χρόνια τώρα. Το βροντοφωνάξαμε τον Ιούνιο του 2016 σε ένα τριήμερο συνέδριο στο Πάντειο υπό τον τίτλο «Ανοιχτό Συνέδριο Κοινωνίας των Πολιτών για την Κοινωνική Οικονομία». Επικοινωνούμε αυτό το μήνυμα σε όλη την Ελλάδα μέσα από το πρόγραμμα «Μέντορες για την Κοινωνική Οικονομία».

Κοινωνικό Κεφάλαιο είναι το σύνολο των εν ενεργεία ή των εν δυνάμει πόρων που συνδέονται με την κατοχή ενός δικτύου μονίμων σχέσεων αλληλογνωριμίας και αλληλοαναγνώρισης, οι οποίες είναι περισσότερο ή λιγότερο θεσμοθετημένες, ή, με άλλα λόγια, με την ένταξη σε μία ομάδα, ως σύνολο [ατόμων] φορέων [δράσης], που δεν είναι μόνο προικισμένοι με κοινές ιδιότητες (επιδεκτικές να γίνονται αντιληπτές από τον παρατηρητή, από τους άλλους ή από τους ίδιους), αλλά είναι επίσης ενωμένοι με δεσμούς μόνιμους και χρήσιμους.

Tο κοινωνικό κεφάλαιο αναφέρεται στα χαρακτηριστικά των κοινωνικών οργανισμών, όπως η εμπιστοσύνη, οι νόρμες και τα δίκτυα, τα οποία μπορούν να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της κοινωνίας, διευκολύνοντας τις συντονισμένες δράσεις των ατόμων/μελών της με στόχο το αμοιβαίο όφελος.

Oι κοινότητες, στο σύνολό τους και όχι τα μεμονωμένα άτομα, είναι εκείνες που κατέχουν αποθέματα κοινωνικού κεφαλαίου και κατ’ αυτό τον τρόπο το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να είναι ταυτόχρονα ένα «ιδιωτικό αγαθό» και ένα «δημόσιο αγαθό».

Δύο είναι οι βασικές μορφές του κοινωνικού κεφαλαίου:

è Συμμετοχή (civic participation). Π.χ. μέσω της προσχώρησης και της εγγραφής ως μέλους σε κάποια κοινωνική οργάνωση - Επίσημο Κοινωνικό Κεφάλαιο

è Κοινωνικά Δίκτυα (social networks). Π.χ. δικτύωση και σχέσεις φιλίας και εμπιστοσύνης  - Άτυπο Κοινωνικό Κεφάλαιο

Το κοινωνικό κεφάλαιο εκφράζεται στην Ελλάδα κυρίως μέσω:

è της οικογένειας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πλήθος των μικρομεσαίων οικογενειακών επιχειρήσεων που συναντάμε. Ακόμα και μεγάλες επιχειρήσεις είναι οικογενειακές. Το μοντέλο αυτό, ιδιαίτερα όσο αφορά τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, δεν είναι πλέον βιώσιμο καθώς οι περισσότερες από αυτές χαρακτηρίζονταν από  εμπορική εσωστρέφεια.

è της εντοπιότητας – ρίζες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των πολυπληθών εθνικοτοπικών οργανώσεων (π.χ. Κρητικοί, Ηπειρώτες κτλ) οι οποίες δεν έχουν μέχρι σήμερα αξιοποιήσει πλήρως τη δυναμική τους. Στηρίζουν τον τόπο τους, χρηματοδοτούν έργα, συμμετέχουν σε πολιτιστικές δραστηριότητες, διαφημίζουν τον τόπο τους κλπ. Θα πρέπει να υποστηριχτούν να κάνουν και το επόμενο βήμα. Να χρησιμοποιήσουν το κοινωνικό κεφάλαιο που διαθέτουν προς την κατεύθυνση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας.

è οριζόντιων θεμάτων ενδιαφέροντος. Η τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επιτρέψει σε ανθρώπους που είναι ευαισθητοποιημένοι σε ένα κοινωνικό θέμα να δημιουργούν δίκτυα και οργανώσεις με ισχυρούς δεσμούς προσηλωμένοι σε κοινούς στόχους. Π.χ. δίκτυα ζωόφιλων που ενδιαφέρονται για την φροντίδα των αδέσποτων.

Το Κοινωνικό Κεφάλαιο λοιπόν σε οικονομικούς όρους αποτελεί ένα asset (περιουσιακό – επενδυτικό στοιχείο). Η έλλειψη χρηματικού κεφαλαίου μας αναγκάζει να στραφούμε στην επένδυση στο Κοινωνικό Κεφάλαιο παράλληλα με την αξιοποίηση ανενεργών άυλων (π.χ. τεχνογνωσία) αλλά και υλικών πόρων (π.χ. κτίρια, εκτάσεις)

Κοινωνικό Κεφάλαιο + Άυλοι Πόροι + Υλικοί Πόροι = Κοινωνική Επένδυση

Στην παραπάνω εξίσωση οι υλικοί πόροι μπορεί να προέλθουν από την αξιοποίηση ανενεργού εξοπλισμού και υποδομών που υπάρχουν στην κατοχή δημοσίων φορέων και σήμερα απαξιώνονται. Όπως έχει προβλεφθεί και στο άρθρο 5 του νόμου 4430/2016 «Οι ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού, τα Ν.Π.Δ.Δ. και τα Ν.Π.Ι.Δ.- φορείς της Γενικής Κυβέρνησης μπορεί να παραχωρούν με απόφαση του διοικητικού τους οργάνου τη χρήση κινητής και ακίνητης περιουσίας τους σε Φορείς Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας»

Γιατί Κοινωνική Οικονομία μέσω του Κοινωνικού Κεφαλαίου;

Η Κοινωνική Οικονομία αν και υπάρχει πριν από τη σύσταση του νέου Ελληνικού Κράτους (βλέπε Συντροφία Αμπελακίων) ξεκίνησε να αναφέρεται στον δημόσιο διάλογο από το 2011 (Νόμος 4019). Πολλές προσπάθειες έγιναν και αρκετές προσεγγίσεις υιοθετήθηκαν. Οι περισσότερες απέτυχαν ή δεν αφορούν στην πλειοψηφία. Θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε τις προσεγγίσεις αυτές ως ακολούθως:

1.    Μεμονωμένες προσπάθειες για την ίδρυση Κοιν.Σ.Επ. Επρόκειτο στην ουσία για μια προσπάθεια 1 – 2 προσώπων (ουσιαστικά μέλη) οι οποίοι μαζί με κάποια  συμπληρωματικά – «διακοσμητικά» μέλη δημιουργούσαν τον μαγικό αριθμό 5. Η αποτυχία της συγκεκριμένης προσέγγισης αποτυπώνεται σε μεγάλο βαθμό στον μηδενικό τζίρο των περισσότερων εγγεγραμμένων στο Μητρώο Κοιν.Σ.Επ. Η κοινωνική επιχειρηματικότητα δεν μπορεί να στηριχτεί σε μια ομάδα πέντε (5) ανέργων.  

2.    Κοινωνική Επιχειρηματικότητα τύπου start-up. Πρόκειται για το άλλοθι του «συστήματος». Μεμονωμένες πρωτοβουλίες με κύριο χαρακτηριστικό τις καλές δημόσιες σχέσεις και μόνιμη θέση (ως καλή πρακτική) σε εκατοντάδες εκδηλώσεις – συνέδρια κλπ. Απονομή βραβείων, συγχαρητηρίων, φωτογραφήσεις με επισήμους κλπ. Αν και μεταξύ αυτών υπάρχουν κάποια αξιομνημόνευτα παραδείγματα, η προσέγγιση αυτή δημιουργεί μια μάλλον εικονική πραγματικότητα και σίγουρα δεν δημιουργεί διέξοδο στις χιλιάδες ανέργων συμπολιτών μας. 

3.    Το όραμα για μια άλλη οικονομία καλύτερη από τη σημερινή «καπιταλιστική» η οποία θα δημιουργηθεί στο απώτερο μέλλον. Αν και δεν επιθυμώ να μπω σε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις νομίζω ότι αυτή η προσέγγιση έχει αποδώσει στην κοινωνική οικονομία έναν χαρακτήρα «γραφικότητας». Η αντίληψη ότι η κοινωνική οικονομία είναι μια «καλή» οικονομία και μπορεί να εφαρμοστεί αν αλλάξουμε τη κοινωνία και τον κόσμο ή αν υιοθετήσουμε μοντέλα τριτοκοσμικά θεωρώ ότι πιο πολύ αποτρέπει τον κόσμο παρά τον ελκύει.

Η Κοινωνική Οικονομία και Επιχειρηματικότητα θα πρέπει να βασιστεί σε ένα ενδυναμωμένο και  ενεργοποιημένο κοινωνικό κεφάλαιο (όπου και εφόσον υπάρχει) προς μια κατεύθυνση κοινωνικής – συνεργατικής εξωστρεφούς επιχειρηματικότητας. Παραγωγή δηλαδή διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων και υπηρεσιών. Αναφερόμαστε σε μια κοινωνική επιχειρηματικότητα GLOCAL.

Επιχειρηματικότητα GLOCAL = GLOBAL + LOCAL

Η Ελληνική ιστορία νομίζω μας δείχνει το δρόμο. Η «Κοινή Συντροφία και Αδελφότης των Αμπελακίων» που ιδρύθηκε το 1778 ενοποίησε μικρές «συντροφιές», που στηρίζονταν βασικά στις τότε πολυμελείς διευρυμένες οικογένειες και δημιούργησε έναν συνεταιρισμό με 6.000 μέλη. Ο συνεταιρισμός διέθετε συνολικά 24 εργαστήρια, πλυντήρια, βαφεία όπου γινόταν η όλη επεξεργασία και παραγωγή του τελικού προϊόντος, τα κόκκινα άλικα νήματα, τα οποία στη συνέχεια εξάγονταν στο εξωτερικό. Πέτυχε να στήσει ένα δίκτυο πώλησης με 17 υποκαταστήματα σε 8 ευρωπαϊκές χώρες. Η Συντροφία μεταξύ άλλων διέθετε υποκαταστήματα σε:

è Κωνσταντινούπολη

è Σμύρνη

è Βιέννη

è Άμστερνταμ

è Λονδίνο

è Οδησσό

Τι κάνουμε τώρα

Για εμάς η πολιτική ξεκινά απαντώντας στο ερώτημα «Τι κάνουμε τώρα;».

Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ 3/3 έχει εκπονήσει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο παρεμβάσεων και δράσεων και το έχει καταθέσει στο Υπουργείο Εργασίας αλλά και στις Περιφέρειες. Συμμετέχει στην πρωτοβουλία της Π.Ε.Σ.Κ.Ο. «Μέντορες για την Κοινωνική Οικονομία» και μέσα από τριήμερες ενημερωτικές συναντήσεις και εκπαιδευτικές δράσεις επιχειρεί να ενεργοποιήσει και να ενδυναμώσει το τοπικό κοινωνικό κεφάλαιο στην κατεύθυνση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Καταθέτουμε προτάσεις πολιτικής, δρούμε όμως και στο πεδίο. Σε επίπεδο πολιτικής θεωρούμε ότι θα πρέπει:

c  Να ενισχυθούν και να υποστηριχτούν επίσημες μορφές συνεργασιών / ενώσεων που θα εκφράζουν τη δυναμική του τοπικού κοινωνικού κεφαλαίου και θα δημιουργούν τοπικά οικοσυστήματα και οικονομίες κλίμακας. Στην κατεύθυνση αυτή μπορεί να βοηθήσει η αξιοποίηση του Άρθρου 9: Ενώσεις Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Νόμου 4430/2016.

c  Να ενδυναμωθούν σε διαχειριστικό - επιχειρησιακό επίπεδο (capacity building) οι φορείς που εκφράζουν και αντιπροσωπεύουν το κοινωνικό κεφάλαιο

c  Να κατευθυνθούν πόροι προς φορείς ΚΑΛΟ που επιθυμούν να αναλάβουν πρωτοβουλίες κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Π.χ. ουσιαστική συμμετοχή σε προγράμματα του ΕΚΤ και ίση αντιμετώπιση με τους άλλους δικαιούχους (ΝΠΔΔ), καθώς μπορούν να έχουν καλύτερα αποτελέσματα σε επίπεδο φυσικού αντικειμένου

c  Να λειτουργήσει άμεσα η Εθνική Επιτροπή για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία (Άρθρο 12 / Νόμος 4430-2016) και να αποκτήσει λόγο.

c  Οι φορείς ΚΑΛΟ να αντιμετωπιστούν ως δυνάμει κοινωνικοί εταίροι και στο άμεσο μέλλον να τους δοθεί η δυνατότητα να εκπροσωπηθούν στην οικονομική και κοινωνική επιτροπή (ΟΚΕ)

Ολοκληρώνοντας αυτή την παρέμβαση επανέρχομαι στη βασική μου σκέψη.

Η Επένδυση στο Κοινωνικό Κεφάλαιο μέσω της ενεργοποίησης των Φορέων της Κοινωνίας Πολιτών μπορεί να δημιουργήσει βιώσιμη συνεργατική επιχειρηματικότητα και παραγωγικές θέσεις εργασίας.

Σας ευχαριστώ.