ΠΥΞΙΔΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ στη πορεία για το συνέδριο

1.      Η ΣΥΡΡΊΚΝΩΣΗ ΤΗΣ ΜΙΣΘΩΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα και η ανάδυση του συνεργατισμού.
Από την δεκαετία του 1990 καταγράφεται παγκοσμίως η ραγδαία μείωση της απασχόλησης και η διόγκωση της ανεργίας. Η κρίση της μισθωτής εργασίας φαίνεται αναπότρεπτη με κύριο αίτιο την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, την ανισορροπία μεταξύ άυλης και πραγματικής οικονομίας στο επίπεδο των επενδύσεων και της απασχόλησης. Σε χώρες όπως η  Ελλάδα, το φαινόμενο εντείνεται λόγω της κρίσης δημόσιου χρέους και των ελλειμμάτων. Μία από τις δραστικότερες λύσεις είναι η ανάπτυξη των θεσμών κοινωνικής οικονομίας. Στην πορεία μας προς το πρώτο ανοικτό συνέδριο Κ.Α.Ο. στην Ελλάδα ανοίγουμε μια διαδικασία διαρκούς διαβούλευσης με τις θεματικές που συνοπτικά παρουσιάζονται σε αυτό το κείμενο.
 

2.      ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ – ΕΥΧΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ  ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ -.
Η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών την στιγμή που απογειώνει την παραγωγικότητα, απαξιώνει ταυτόχρονα τους ανθρώπινους πόρους. Όλο το  όφελος καρπούται από το 1% του παγκόσμιου πληθυσμού και την κατάρα οι πτωχοί και οι άνεργοι, οι νέοι κολασμένοι της γης και ιδιαιτέρως στον τρίτο κόσμο. Υπάρχει και η θετική πλευρά και ι νέες πηγές ήπιων μορφών ενέργειας που αξιοποιούνται με τις  νέες τεχνολογίες της  Γ΄Βιομηχανικής επανάστασης κι αυτό είναι η οριζόντια ισχύς για την απελευθέρωση δημιουργικών δυνάμεων μέσω του συνεργατισμού της  κατανεμημένης ενέργειας.
 
3.      Η ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΑΫΛΗΣ – ΕΙΚΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ, το μέγα πρόβλημα των επενδύσεων.
Μια άλλη οδυνηρή επίπτωση της ανισορροπίας μεταξύ άυλης και πραγματικής οικονομίας είναι ότι οι επενδύσεις των οικονομικών ελίτ κατευθύνεται στην άυλη, λόγω υψηλού ποσοστού κέρδους, στερώντας ζωτικό χώρο για επενδύσεις στην συμβατική οικονομία και στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις που παρουσιάζουν χαμηλό ποσοστό κέρδους. Αυτή την ανισορροπία και τις επιπτώσεις της ούτε η αγορά ούτε το κράτος μπορούν να αντιμετωπίσουν.
 
4.      Η ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ και τα αυτοδιαχειριζόμενα ασφαλιστικά ταμεία.
Τα ασφαλιστικά συστήματα τα τελευταία 100 χρόνια συνδέθηκαν απολύτως με την ανάπτυξη της μισθωτής εργασίας. Από αυτή την οικονομική σχέση αντλούσαν πάντα το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων τους. Ταυτόχρονα το κράτος εγγυόταν το κοινωνικό συμβόλαιο για την πλήρη απασχόληση και την κοινωνική πρόνοια. Από την στιγμή που ανατρέπονται αυτές οι ισορροπίες που βασίστηκαν στην μισθωτή εργασία, αρχίζουν να συρρικνώνονται και να καταρρέουν τα ασφαλιστικά συστήματα, όπως συμβαίνει στην χώρα μας. Σε αντίθεση με αυτή την εξέλιξη, τα αυτοδιαχειριζόμενα ασφαλιστικά ταμεία εμφανίζουν μεγαλύτερες αντοχές, όπως συμβαίνει με τις συνεταιριστικές τράπεζες δείχνοντας το δρόμα προς το μέλλον.
 
5.      ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Η ΝΕΟΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ.
Το ιστορικό δίλημμα που προβάλλει στην ανθρωπότητα σε σχέση με όλα όσα συμβαίνουν με την κατάρρευση της μισθωτής εργασίας, την συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, τον θρίαμβο της απληστίας των ολιγαρχικών ελίτ είναι: το πέρασμα στην κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία ή η επιστροφή σε μια νέα βαρβαρότητα.
 
6.      Η ΑΔΗΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Η αντίσταση των κοινωνιών απέναντι σε οξυμένες συνθήκες, πολέμους, καταστροφές κλπ. ήταν ιστορικά η άδηλη οικονομία, όχι ως παραοικονομία, αλλά ως τοπική αυτάρκεια, δηλαδή παραγωγή για αυτοκατανάλωση μέσω της οικιακής οικονομίας και των αχρήματων ανταλλαγών, δηλαδή του αντιπραγματισμού, που κράτησε πολλές φορές ζωντανές τις κοινωνίες. Τέτοιες μορφές άδηλης οικονομίας επανεμφανίζονται και στις μέρες μας. Το φαινόμενο αυτό αξίζει να μελετηθεί εις βάθος καθώς είναι μια κατάστση πλούσιας εναλλακτικής εμπειρίας για το ξεκίνημα ενός αυτοδιαχειριστικού μοντέλου κοινωνικής οικονομίας.
 
7.      Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΣΜΟΥ – η νέα καθολικότητα της κοινωνίας πολιτών.
Εκτός από την άδηλη οικονομία, μέσα στην κρίση αναδύεται ο ρόλος της κοινωνίας πολιτών, οι θεσμοί αλληλεγγύης και ο συνεργατισμός ως το ύστατο οχυρό, ως ένας εναλλακτικός τρόπος επιβίωσης, των πλέον αδυνάτων τμημάτων της κοινωνίας. Ο κόσμος των συλλόγων συμπεριλαμβάνει  ανθρωπιστικές οργανώσεις, κοινωνικές δομές αλληλεγγύης, πολιτιστικούς και οικολογικές οργανώσεις, κοινωνικούς ακτιβιστές και ενεργούς πολίτες. Η δράση τους, δεν γιατρεύει μόνο τις  πληγές που προκαλεί ο άκρατος ανταγωνισμός, αλλά δημιουργεί ολοένα και θέσεις εργασίας.
 
8.      ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ (συνεταιρισμοί, ΑΜΚΕ, σύλλογοι κλπ).
Ο συνεργατισμός πλέον προβάλλει στην παγκόσμια ημερήσια διάταξη ως προτεραιότητα από τον ΟΗΕ, την ΕΕ και άλλους διακρατικούς θεσμούς. Οι συνεταιρισμοί, οι μη κρατικές οργανώσεις και οι σύλλογοι, είναι οι βασικές μορφές κοινωνικών επιχειρήσεων  το καταφύγιο πλέον για την εύρεση εργασίας και τοπικού εισοδήματος.
 
9.      ΤΟ «ΔΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΔΑΣΟΣ» της κοινωνικής οικονομίας.
Το πολιτικό σύστημα, αλλά και πολλοί δρώντες στο χώρο των κοινωνικών επιχειρήσεων, αντιλαμβάνονται την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας ως ένα άθροισμα πολλών μεμονωμένων καλών πρακτικών. Βλέπουν το καλό παράδειγμα και όχι την δύναμη του συνόλου, βλέπουν το «δέντρο» της κοινωνικής επιχείρησης και δεν βλέπουν το «δάσος», δεν βλέπουν το οξυγόνο που φέρνει στην οικονομία η συγκρότηση κοινωνικού κεφαλαίου και η αξιοποίηση του συνόλου των ανθρώπινων πόρων. Είναι σαφές ότι χωρίς την συμμετοχή της κοινωνίας δεν νοείται κοινωνική επιχειρηματικότητα και χωρίς «οικοσύστημα» δεν μπορεί να ανθήσουν οι κοινωνικές επιχειρήσεις.
 
10. ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ  για την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και εισοδημάτων.
Οι θεσμοί εφαρμογής της κοινωνικής οικονομίας έχουν ιστορία δύο αιώνων, ανεξαρτήτως του ότι ό όρος άρχισε να χρησιμοποιείται την δεκαετία του 1980 στην Γαλλία. Ιδρύματα, κληροδοτήματα, εθνικοί και εθνικοτοπικοί ευεργέτες, φορείς της εκκλησίας, λειτούργησαν και λειτουργούν πριν την εμφάνιση του κοινωνικού κράτους, (νοσοκομεία, πανεπιστήμια, μουσεία κλπ), ως θεσμοί αλληλεγγύης. Σήμερα υπάρχει αναγκαιότητα ώστε ο κατακερματισμός αυτών των θεσμών να αναβαθμιστεί σε ένα ενιαίο σύστημα της κοινωνικής οικονομίας και του τρίτου τομέα, ώστε να αποτελέσει και τον εναλλακτικό δρόμο απέναντι στα ελλείμματα του κράτους και της αγοράς.
 
11. ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΣΥΜΠΡΑΞΕΙΣ μεταξύ ΟΤΑ και κοινωνίας πολιτών.
Από όλους τους θεσμούς αντιπροσώπευσης και εξουσίας, η ΤΑ ακουμπά περισσότερο στην κοινωνική οικονομία λόγω της εγγύτητας της προς τον πολίτη. Άλλωστε η ΤΑ δεν φέρει τα βάρη της κρατικής γραφειοκρατίας, του δημόσιου χρέους και των ασφαλιστικών συστημάτων. Έτσι μπορεί να σχεδιάσει και να υλοποιήσει μικρά έργα σε ευρεία κλίμακα σε συνεργασία με τους φορείς της κοινωνίας πολιτών και των κοινωνικών επιχειρήσεων. Μπορεί να αξιοποιήσει ανενεργούς υλικούς και ανθρώπινους πόρους σε ευρεία τοπική κλίμακα με την δημιουργία κοινωνικών αναπτυξιακών συμπράξεων, στις οποίες μπορούν να συμμετάσχουν με ένα τοπικό κοινωνικό συμβόλαιο (προγραμματική συμφωνία) οι δημοτικές επιχειρήσει και όλες οι συλλογικότητες.
Για τις κοινωνικές αναπτυξιακές συμπράξεις υπάρχει ολοκληρωμένη θεσμική πρόταση από το Πανελλήνιο Παρατηρητήριο οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών.
 
12. ΑΓΡΟΔΙΑΤΡΟΦΙΚΟΣ ΤΟΜΕΑΣ και κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Καμιά τεχνολογία, όσο και να εκβιομηχανίσει την γεωργία, δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκαταστήσει την αξία της φυσικής διατροφής για τον άνθρωπο. Από την άλλη πλευρά ό άνθρωπος – καταναλωτής έχει την δυνατότητα να είναι και παραγωγός στην γεωργία και να κατευθύνει τις συναλλαγές σε ένα διαφορετικό επίπεδο από την υπερσυγκέντρωση της αγοράς, με παραγωγικούς και καταναλωτικούς συνεταιρισμούς. Εναλλακτικά μπορεί να λαμβάνει πρωτοβουλίες για κοινωνικά αγροκτήματα, για ανταλλαγές χωρίς μεσάζοντες και για κοινωνικά υποστηριζόμενη και συμβολαιακή γεωργία.
Έτσι ο αγροδιατροφικός τομέας προσφέρεται ιδιαίτερα για τον συνεργατισμό και για ανταλλαγές χωρίς μεσάζοντες που μειώνουν δραστικά το κόστος για τον καταναλωτή.
 
13. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ – ΥΓΕΙΑ  ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ.
Ο χώρος της υγείας, αν και συνεχώς εκσυγχρονίζεται εξ αιτίας των νέων τεχνολογιών, δεν μπορεί πέρα από ένα σημείο να βιομηχανοποιείται. Έτσι οι αναγκαίες θέσεις εργασίας δεν μπορούν να περιοριστούν περαιτέρω. Αυτή η ιδιαιτερότητα του χώρου της υγείας που σε πολλά επίπεδα απαιτεί ένταση εργασίας, μπορεί να καλυφθεί από την κοινωνική επιχειρηματικότητα, που ως διαδικασία μειώνει το κόστος συναλλαγών λόγω της απουσίας του συντελεστή κέρδους. Για αυτό και σε χώρες όπως η Γαλλία, η κοινωνική οικονομία στην υγεία και στα συνεταιριστικά ασφαλιστικά ταμεία κατέχει ποσοστό της τάξης του 40%, δείχνοντας και την δυναμική ανάπτυξης του συγκεκριμένου χώρου.
 
14. ΕΝΕΡΓΕΙΑ – ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ και κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Στον ενεργειακό τομέα η ανάπτυξη της τεχνολογίας των ήπιων μορφών ενέργειας, εν αντιθέσει με άλλους τομείς, δίνει το πλεονέκτημα στους πολλούς για την δημιουργία πολλών μικρών αυτόνομων ενεργειακών μονάδων.  Μειώνει την εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, δηλαδή μειώνει το κόστος ζωής, καλλιεργεί τον συνεργατισμό και δημιουργεί πολλές θέσεις εργασίας και συντελεί στην ανάπτυξη του υποκειμένου της κοινωνικής οικονομίας.
 
15. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ – ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ και κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών στην πληροφορική και στην ψηφιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος φέρει την «ευλογία» στην ανάπτυξη της πολιτιστικής επιχειρηματικότητας στον πολιτισμό και στον τουρισμό. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις σε όλο τον κόσμο μέσω των κοινωνικών δικτύων (internet, social media), μπορούν εύκολα να προβάλλουν και να αναδείξουν κάθε ιδιαίτερο πολιτιστικό και τουριστικό προϊόν, μειώνοντας το κόστος της διαμεσολάβησης. Ο συνεργατισμός και οι συνεταιρισμοί σε αυτόν τον τομέα μπορούν να μειώσουν ακόμη περισσότερο το κόστος και να προβάλλουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε τόπου. Ο συλλογικός και πνευματικός εθελοντισμός κάθε τόπου μπορεί να συγκροτεί το τοπικό κοινωνικό κεφάλαιο και να δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον – οικοσύστημα για την ανάπτυξη κοινωνικής επιχειρηματικότητας.
 
 
16. ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ, ΗΘΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ, ΜΙΚΡΟΠΙΣΤΩΣΕΙΣ
Οι  συνεταιριστικές τράπεζες και οι μικροπιστώσεις είναι μια διεθνής πρακτική που εξασφαλίζει την βιωσιμότητα των μικρών επιχειρήσεων αλλά και των συνεργατικών εγχειρημάτων. Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων έχουν μέσα στο σχεδιασμό τους και την ενίσχυση χρηματοδοτικών εργαλείων για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας σε κάθε χώρα της ΕΕ. Στην Ελλάδα, λόγω της απορρόφησης του μεγάλου μέρους των κονδυλίων από το κράτος, τέτοια εγχειρήματα δεν έχουν ενισχυθεί. Για παράδειγμα, αν και θεσμοθετήθηκε το Ταμείο Κοινωνικής Οικονομίας με το ν. 4019/11, δεν λειτούργησε ποτέ. Βασική αιτία δεν είναι μόνο η κρατική γραφειοκρατία, αλλά και το θεσμικό έλλειμμα από την πλευρά των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών και των κοινωνικών επιχειρήσεων σε μια ενιαία δομή, ώστε να πιέσει και να  προωθήσει αυτούς τους αναγκαίους θεσμούς.
 
17. ΟΡΙΖΟΝΤΙΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ και κοινωνική επιχειρηματικότητα.
Οι τεχνολογίες της πρώτης και της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης στο χώρο της ενημέρωσης και της πληροφορίας, όπως η τυπογραφεία, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, είχαν από τη φύση τους ιεραρχική και συγκεντρωτική δομή. Ως εκ τούτου διευκόλυναν την συγκέντρωση εξουσίας και την συγκέντρωση της παραγωγής στα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Οι νέες τεχνολογίες της ενημέρωσης προσφέρουν δυνατότητες για ένα οριζόντιο σύστημα επικοινωνίας. Το διαδίκτυο από τη φύση του δεν μπορεί να είναι συγκεντρωτικό. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να επικοινωνούν και να συνεργάζονται οριζόντια, χωρίς να αναφέρονται σε κάποια ιεραρχική δομή εξουσίας. Το διαδίκτυο προσφέρεται ως αυτόνομος χώρος κοινωνικής επιχειρηματικότητας στην επικοινωνία και στην προβολή προϊόντων με άπειρες εφαρμογές λογισμικού και ψηφιοποίησης δεδομένων.
 
18. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΚΡΙΣΗ, ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ και κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία.
Η μετακίνηση των πληθυσμών με τη μορφή οικονομικών μεταναστών και προσφύγων, δεν είναι μια κατάρα όπως πολλές φορές παρουσιάζεται. Σε χώρες με γηρασκόμενο πληθυσμό μπορεί να γίνει και ευλογία, μπορεί υπό προϋποθέσεις να γίνει και ευλογία. Θετικό παράδειγμα η παρουσία των αλβανών μεταναστών τα τελευταία 25 χρόνια. Στην σημερινή συγκυρία το ρεύμα μεταναστών και προσφύγων προς την Ελλάδα, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί χωρίς κλυδωνισμούς από την ελληνική κρατική μηχανή. Διαφορετική μπορεί να είναι η κατάσταση μόνο αν ενεργοποιηθούν οι χιλιάδες συλλογικότητες και οι εθελοντικές οργανώσεις της χώρας για την διαχείριση της ανθρωπιστικής κρίσης. Η κοινωνική οικονομία και η κοινωνική επιχειρηματικότητα διαθέτουν εργαλεία και για μερική ενσωμάτωση μέσω της απασχόλησης όπου υπάρχουν ανάγκες.
 
19. ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, ΑΝΟΙΚΤΟΤΗΤΑ, ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ και κοινωνική οικονομία.
Το θαύμα της άμεσης δημοκρατίας στην Αθήνα του 5^ου αι. π.Χ. της άυλης πνευματικής διαδικασίας είναι ένα ιστορικό παράδειγμα αποτυπωμένο στη πολιτιστική κληρονομιά, τα μάρμαρα και τους βράχους της Ακρόπολης των Αθηνών ως παράδειγμα στην συλλογικής δημιουργίας. Η συμμετοχική δημοκρατία σήμερα είναι η έκφραση της ανοικτότητας, του διαλόγου, της διαφάνειας, του κοινωνικού ελέγχου που ενισχύει την συλλογική δημιουργία. Ο συνεργατισμός είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για τα παραπάνω, αλλά και δύναμη εκκίνησης της κοινωνικής οικονομίας.
 
20. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ και διακρατικές συνεργασίες.
Στην Ευρώπη υπάρχουν θεσμοί που εξελίσσονται με την ομοσπονδιακή αντίληψη, με την επικουρικότητα και με την συμπληρωματικότητα. Οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται εγγύτερα σε αυτούς που αφορούν. Η κοινωνική οικονομία από την άλλη πλευρά, είναι οικονομία ενίσχυσης των φτωχών και των αδυνάτων με αναφαίρετα δικαιώματα και ειδικές πρόνοιες. Στην Ελλάδα είναι εμφανές αυτό το θεσμικό έλλειμμα και είναι επείγουσα ανάγκη αξιοποίησης του ευρωπαϊκού κεκτημένου.
 
21. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑΣ ΠΛΑΤΦΟΡΜΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ
Πανελλήνια πλατφόρμα κοινωνικής, εθνική πλατφόρμα, πανελλήνιος σύνδεσμος. Με όποιο όρο και αν το ονομάσουμε, η ανάγκη είναι προφανής. Χρειάζεται άμεσα η ενοποίηση των οργανώσεων και φορέων της κοινωνίας πολιτών και των κοινωνικών επιχειρήσεων για την θεσμική ολοκλήρωση των πολιτικών για την κοινωνική οικονομία. Χωρίς ένα τέτοιο κοινωνικό συνειδητοποιημένο υποκείμενο – κοινωνικό εταίρο και συγκροτημένο θεσμικά είναι αδύνατον να υπάρξει σοβαρή πολιτική για τον τρίτο τομέα της κοινωνικής οικονομίας στην Ελλάδα. 
 
22. Δια βίου μάθηση. Σπουδή στο κοινωνικό κεφάλαιο.
Οι κατεστημένοι φορείς εκπαίδευσης αναπαράγουν την κυρίαρχη ιδεολογία, του κρατισμού ή της αγοράς  που είναι και οι βασικές αιτίες για την σημερινή κατάσταση. Ζητούμενο όμως είναι να δημιουργηθεί από τα κάτω ένα εργαλείο – αυτοδιαχειριζόμενος θεσμός για την αυτομόρφωση των δρώντων πάνω στα ζητήματα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας.  Μέντορες είναι οι πολίτες που δρουν και προσφέρουν κοινωνικό έργο. Ομάδα στόχος είναι:Τα στελέχη των εθελοντικών οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών, ο κόσμος των συλλόγων του χωριού και της γειτονιάς. Στα στελέχη των ΟΤΑ και οι αιρετοί που σχεδιάζουν/οργανώνουν προγράμματα κοινωνικής οικονομίας. Οι ενδιαφερόμενοι ενεργοί πολίτες
 
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ
για την καταγραφή Βασίλης Τακτικός